Kontinento
Monda mapo prezentanta la tradiciajn geografiajn kontinentojn. Depende el la konvencio kaj modelo, kelkaj kontinentoj povas esti konsolidataj aŭ subdividitaj: ekzemple, Eŭrazio estas plej ofte subdividita en Eŭropo kaj Azio (ruĝaj nuancoj), dum Norda kaj Suda Ameriko estas foje agnoskita kiel ununura amerika kontinento (verdaj nuancoj).
Mapo laŭ projekcio de Fuller, kun minimuma distordo de "preskaŭ koheraj" kontinentoj
Kontinento estas granda masivo de la tera ŝelo, kiun la oceanoj disigas de aliaj kontinentoj kaj kiun oni povas trapasi, ne transirante maron. Rimarko: la termino “Kontinento” devenas de “Terre Continente”, t.e. seninterrompa tero. Ne ekzistas oficiala decido pri kiom granda devas esti insulo por esti rigardata "kontinento", kaj inverse; sed ĝenerale, oni taksas Groenlandon (2.175.600 km2) la plej granda insulo kaj Aŭstralion (7.686.589 km2) la plej malgranda kontinento.
Kontinentoj grandparte altiĝas super la marnivelo, dume periferioj (kontinentbretoj) troviĝas sub ĝi. Kontinentojn karakterizas t.n. kontinenta tipo de terkrustaranĝo je profundo de 35–70 km kun granito-metamorfa tavolo.
Kontinentoj ĝenerale identiĝis per konvencio pli ol per iuj ajn striktaj kriterioj, kaj tiele ĝis sep mondoregionoj estas komune konsiderataj kontinentoj. Tiuj estas (el plej grandaj al plej malgrandaj): Azio, Afriko, Norda Ameriko, Suda Ameriko, Antarkto, Eŭropo, kaj Aŭstralio.[1]
En geologio, kontinentoj estas prikribitaj kiel tektonaj platoj. Platotektoniko estas la procezo kaj studo de la movado, kolizio kaj divido de kontinentoj. Resume laŭlonge de la historio de la Tero ne estis ĉiam la samaj kaj evoluis, moviĝis kaj ŝanĝis dum milionoj da jaroj.
Enhavo
1 Priskribo kaj nombro
2 Difinoj kaj aplikiĝo
3 Etendo de kontinentoj
4 Homa ŝanĝo de kontinentoj
5 Bildaro
6 Vidu ankaŭ
7 Notoj
8 Bibliografio
9 Aliaj projektoj
Priskribo kaj nombro |
En nuntempa geologia epoko ekzistas kontinentoj:
Eŭrazio (aŭ Eŭropo kaj Azio)
Ameriko (aŭ Nord-Ameriko kaj Sud-Ameriko)- Afriko
- Oceanio
- Antarkto
Malgraŭ la ĝusta difino de la termino “kontinento”, en multaj landoj oni konsideras ilian nombron diverse: 5, 6, 7. Iuj pensas, ke Eŭropo kaj Azio estas apartaj kontinentoj, kaj iuj du aliajn kontinentojn Nord-Ameriko kaj Sud-Ameriko traktas kiel unu kontinenton. Kutime, tion kaŭzis konfuzo inter la du vortoj "kontinento" kaj "mondoparto": Dum Aŭstralio estas kontinento, Oceanio estas la mondoparto, en kiu troviĝas kaj Aŭstralio, kaj insulego Nov-Gvineo, kaj insularoj Melanezio, Mikronezio kaj Polinezio.
Jen komparaj ampleksoj de ĉiuj mondopartoj laŭ la surfaco (mln kv. km):
| Mondparto | Surfaco mln kv.km | Av. alteco m | Maks. alteco m |
|---|---|---|---|
Eŭrazio | 54,6 | 840 | 8848 |
Azio | 44,4 | 950 | 8848 |
Eŭropo | 10,2 | 300 | 4807 |
Ameriko | 42,5 | 650 | 6960 |
Nord-Ameriko | 24,2 | - | 6193 |
Sud-Ameriko | 18,3 | - | 6960 |
Afriko | 29,9 | 750 | 5895 |
Antarkto | 13,9 | 2200 | 5140 |
Oceanio | 8,9 | 340 | 5029 |
En diversaj lokoj de la mondo, homoj lernas malsame pri la nombro da kontinentoj. En Nord-Ameriko homoj pensas, ke ekzistas 7 kontinentoj: Nord-Ameriko, Sud-Ameriko, Afriko, Eŭropo, Azio, Aŭstralio kaj Antarkto. En Sud-Ameriko kaj Eŭropo ili pensas, ke ekzistas 6 kontinentoj: Nord-Ameriko kaj Sud-Ameriko estas nur unu (Ameriko). En Azio oni pensas, ke ekzistas 5: oni ne konsideras, ke Antarkto estas kontinento. La konfuzo komplikiĝas pro la ŝovinisma uzado de la termino "Ameriko" en Usono, kie tiu estas uzata ĝenerale kaj populare kiel sinonimo de Usono. Tiele ĝi iĝas nevalida por aludi al la kontinento, ne gravas ĉu temas nur pri Nordameriko aŭ por la tuta Ameriko. Sekve en Usono oni uzas la pluralon Amerikoj por aludi al la tuta kontinento, konsolidante la ideon ke temas pri du Amerikoj, kaj Norda kaj Suda, kvankam ekde socia kaj kultura vidpunktoj multaj landoj, popoloj kaj socioj konsideras tri mondoregionojn, inkludante Centran Amerikon, absolute diferenca al Nordameriko.
Difinoj kaj aplikiĝo |
Per konvencio, "kontinentoj estas komprenitaj kiel grandaj, kontinuaj, diskretaj masoj de tero, ideale apartigitaj per vastaĵoj de akvo."[2] Multaj el la sep plej ofte agnoskitaj kontinentoj identigitaj per konvencio ne estas diskretaj termasoj apartigitaj per akvo. La kriterio "granda" kondukas al arbitra klasifiko: Gronlando, kun surfaca areo de 2,166,086 kvadrataj kilometroj (836,330 kv. mejl.) estas konsiderita la plej granda insulo de la mondo, dum Aŭstralio, je 7,617,930 kvadrataj kilometroj (2,941,300 kv. mejl.) estas rigardita kiel kontinento. Same, la ideala kriterio esti kontinua termaso ofte estas ignorita per la inkludo de la kontinenta deklivo kaj oceanaj insuloj, kaj kontraŭdirita klasifikante nordan kaj sudan Amerikon kiel du kontinentojn; kaj/aŭ Eŭrazio kaj Afriko kiel du kontinentoj, kun neniu natura apartigo de akvo. Tiu anomalio atingas sian ekstremaĵon se la kontinua termaso de Eŭropo kaj Azio estas konsiderita kiel du kontinentojn. La plej gravaj termasoj de la Tero estas lavitaj per ununura, kontinua mondoceano, kiu estas dividita en kelkajn ĉefajn oceanajn komponentojn proksime de la kontinentoj kaj diversaj geografiaj kriterioj.[3][4] Kontinentoj foje estas etenditaj preter la plej gravaj termasoj, en maniero kiel tiel ĉiu peceto da tero sur la tero estas inkludita en kontinento.[5]
Etendo de kontinentoj |
Mapo de landinsuloj: tiuj ŝtatoj estas ofte grupigitaj geografie kun najbara kontinenta termaso
La plej mallarĝa signifo de kontinento estas tiu de kontinua[6] areo de tero aŭ kontinento, kun la marbordo kaj ajnaj terlimoj formantaj la limon de la kontinento. En tiu signifo la esprimo kontinenta Eŭropo (foje "la Kontinento") estas uzita rilate al kontinenta Eŭropo, ekskludante insulojn kiaj ekzemple Britio, Irlando, Malto kaj Islando, kaj la esprimo kontinento de Aŭstralio povas rilati al la kontinento de Aŭstralio, ekskludante Tasmanion kaj Nov-Gvineon. Simile, la kontinenta Usono rilatas al la 48 apudaj ŝtatoj en centra Nordameriko kaj povas inkluzivi Alaskon en la nordokcidento de la kontinento (la du estante apartigita fare de Kanado), ekskludante Havajon en la mezo de la Pacifiko.
De la perspektivo de geologio aŭ fizika geografio, kontinento povas esti etendita preter la limigoj de kontinua seka tero por inkludi la malprofundan, submaran apudan areon (la kontinenta deklivaro)[7] kaj la insulojn sur la breto (kontinentaj insuloj), ĉar ili estas strukture parto de la kontinento.[8] De tiu perspektivo la limo de la kontinenta deklivaro estas la vera limo de la kontinento, ĉar marbordoj varias laŭ ŝanĝoj en marnivelo.[9] En tiu signifo la insuloj Britio kaj Irlando estas parto de Eŭropo, dum Aŭstralio kaj la insulo Nov-Gvineo kune formas kontinenton.
Kiel kultura konsidero, la koncepto de kontinento povas iri preter la kontinenta deklivaro por inkludi oceanajn insulojn kaj kontinentajn fragmentojn. Laŭ tiu maniero, Islando estas konsiderita parto de Eŭropo kaj Madagaskaro parto de Afriko. Eksterpolante la koncepton al ĝia ekstremaĵo, kelkaj geografoj grupigas la Aŭtralazian kontinentan platon kun aliaj insuloj en la Pacifiko en unu kontinenton nomitan Oceanio. Tio disigas la tutan tersurfacon de la Tero en kontinentojn, subkontinentojn aŭ kvazaŭ-kontinentojn.
Homa ŝanĝo de kontinentoj |
Laŭ la ĉi-supra difino, antaŭ du jarcentoj ekzistis teorie nur 4 kontinentoj: Ameriko, Aŭstralio, Antarkto kaj Afrik-Eŭrazio. Ĉar antaŭ la fosado de la Sueza kanalo (preta en 1869) kaj la Panama kanalo (preta en 1914), ja eblis sekŝue piediri de Afriko al Azio, kaj de Norda al Suda Amerikoj. Tiel, oni ne malpravas asertante, ke ĝis 1869 ekzistis 4 kontinentoj, 1869–1914 kvin, kaj ke homoj pli efike ol geologio ŝanĝis la aspekton de la mondo.
Vidu ankaŭ Nomoj de Kontinentoj, La limo inter Eŭropo kaj Azio, Malnova Mondo, Nova Mondo
Bildaro |
Satelita mapo de oceanoj kaj kontinentoj
Monda mapo de kontinentaj regionoj kaj subregionoj
Vidu ankaŭ |
- Terscienco
- Terkrusto
- Tektona plato
- Plata tektoniko
- Kontinenta drivo
- Listo de sendependaj ŝtatoj
- Listo de kontinentoj laŭ loĝantaro
- Pangeo
- Gondvano
- Hinda subkontinento
Notoj |
↑ Continents: What is a Continent?. National Geographic. Arkivita el la originalo je 2009-06-29. "Most people recognize seven continents—Asia, Africa, North America, South America, Antarctica, Europe, and Australia, from largest to smallest—although sometimes Europe and Asia are considered a single continent, Eurasia."
↑ LEWIS, Martin W.. (1997) The Myth of Continents: a Critique of Metageography. Berkeley: University of California Press. ISBN 0-520-20742-4, ISBN 0-520-20743-2.
↑ "Ocean". Columbia Encyclopedia (2006). New York: Columbia University Press. Alirita la 20an de februaro 2007.
↑ "Distribution of land and water on the planet." UN Atlas of the Oceans (2004). Alirita la 20an de Februaro 2007.
↑ Definition of a continent in Miriam-Webster Dictionary. Miriam Webster. Alirita 2013-03-08. "one of the six or seven great divisions of land on the globe"
↑ "continent n. 5. a." (1989) Oxford English Dictionary, 2a eldono. Oxford University Press; "continent1 n." (2006) The Concise Oxford English Dictionary, 11a eldono reviziita. (Eld.) Catherine Soanes kaj Angus Stevenson. Oxford University Press; "continent1 n." (2005) The New Oxford American Dictionary, 2a eldono. (Eld.) Erin McKean. Oxford University Press; "continent [2, n] 4 a" (1996) Webster's Third New International Dictionary, Unabridged. ProQuest Information and Learning; "continent" (2007) Encyclopædia Britannica. Alirita la 14an de Januaro 2007, el Encyclopædia Britannica rete.
↑ "continent [2, n] 6" (1996) Webster's Third New International Dictionary, Unabridged. ProQuest Information and Learning. "a large segment of the earth's outer shell including a terrestrial continent and the adjacent continental shelf"
↑ MONKHOUSE, F. J.. (1978) A Dictionary of the Natural Environment. London: Edward Arnold, p. 67–68. “structurally it includes shallowly submerged adjacent areas (continental shelf) and neighbouring islands”.
↑ Ollier, Cliff D. (1996). Planet Earth. en Ian Douglas (Eld.), Companion Encyclopedia of Geography: The Environment and Humankind. London: Routledge, p. 30. "Ocean waters extend onto continental rocks at continental shelves, and the true edges of the continents are the steeper continental slopes. The actual shorelines are rather accidental, depending on the height of sea-level on the sloping shelves."
Bibliografio |
- MacGill, Stefan 2017: Malkontinentigismo", Esperanto, 1312(4), paĝoj 78-79. Stefan MacGill revizias la tradiciajn rigardojn al koncepto kontinento, kaj ties uzadon en Esperantujo ĉefe kadre de UEA. Li proponas studi alternativojn baze de diversaj kriterioj.
Aliaj projektoj |
| ||||||||
