Gfyuki

Judgermana lingvo
ייִדיש [jidiŝ]
Parolata en	Israelo, Argentino, Aŭstralio, Belorusujo, Belgujo, Kanado, Estonujo, Hungarujo, Latvujo, Litovujo, Moldavujo, Panamo, Pollando, Puerto-Riko, Rumanujo, Rusujo, Sud-Afriko, Ukrainujo, Urugvajo, Usono (precipe Nov-Jorko)
Parolantoj	3 milionoj (215 000 en Israelo)
Skribo	modifita hebrea
Lingvistika klasifiko
Hindeŭropa lingvaro Ĝermana Okcidentĝermana
Oficiala statuso
Reguligita de	Yivo Institute for Jewish Research
Lingvaj kodoj
Lingvaj kodoj
ISO 639-1	yi
ISO 639-2	yid
ISO 639-3	yid
Glottolog	yidd1255
Angla nomo	Yiddish
Franca nomo	yiddish
Vikipedio
Vizitu vikipedion en la jida lingvo!
v • d • r

La jida lingvo (jide: ייִדיש [jidiŝ]), judgermana lingvo aŭ Jido, estas lingvo de la aŝkenazoj, judoj venintaj el Germanio kaj vivintaj en orienta kaj meza Eŭropo. Laŭtipe, ĝi estas germana lingvo (mezgermana dialekto); tamen, multaj judgermanaj vortoj venis el la hebrea kaj slavaj lingvoj. La radiko jid- devenas de la judgermana vorto jid (judo).

Literoj |

Jido uzas adaptaĵon de la hebrea alfabeto.

Judgermanaj literoj kompare kun la hebreaj |

Unuopaj literoj |

Literkombinoj |

Literoj uzataj por transskribi hebreaĵojn |

Historio |

Afiŝo en Jido. Kreito en Usono dum la Unua mondmilito.

Nuntempe la judgermana lingvo malaperas iom post iom el la ne-ortodoksa socio, ĉar nun estas malpli da socia bezono paroli ĝin ol antaŭe. En la ortodoksa juda socio la judgermana lingvo estas vivanta ĉe parto de la plej religie ekstremaj grupoj. Tamen, la jida iomete postvivas per aliaj lingvoj. La usona angla lingvo havas multajn jidajn vortojn (ekz-e bobkes, chutzpah, kibbitz, maven, shmuck, shlep, shlemiel, shtup, toches). Ofte, tiaj jidaj vortoj havas fiajn signifojn, kiuj estas pli akceptataj en la angla.

Ĝis la dudeka jarcento, Jido estis la plej grava juda lingvo por literaturo kaj kulturo. Antaŭ la dua mondmilito, la lingvo havis pli ol dek milionoj da parolantoj. Tamen, la lingvo nun malrapide mortadas; havante nur tri milionojn da parolantoj, la plejparto inter kiuj estas maljunaj. Por tio estas ĉefe tri kaŭzoj:

• La amasmurdado ordone de Adolf Hitler de milionoj da judoj (Holokaŭsto), inter kiuj la plejparto estis jidoparolantoj, grave malfortigis la parolantaron de la lingvo.


• Poste, por batali kontraŭ la malkompreno kiu kondukas al antisemitismo, multaj judoj klopodis proksimiĝi al la kulturo de la lando, en kiu ili vivis. Do, ekzemple, hodiaŭaj judoj en Usono plejofte parolas nur angle, en Francujo france, ktp., kvankam cent jarojn antaŭe ili parolus ĉefe judgermane, kaj nur due la lokan nacian lingvon.


• La juda regno de Israelo, kiu estis kreita post la milito por ke judoj havu sian propran landon, oficialigis la modernan hebrean, sed ne la judgermanan. Tial la hebrea iĝis la ĉefa kultura lingvo de la judoj, kaj la judgermana estis nur kultura restaĵo de la aŝkenazoj.

Tamen, jidoŝatantoj esperas. Israelo nun interesiĝas pri la estonteco de la lingvo, kaj organizaĵoj en tiu lando kaj en Usono klopodas konservi ĝin. Sed pli grava por la estonteco de la lingvo estas tio, ke iuj judaj sektoj preferas vivi aparte (eĉ en Israelo), parolas jide, uzante la hebrean nur por la religio. Sed ilia ĉiutaga uzo de la Jido estas ankaŭ, por ili, parto de ilia religia memo. Do oni povas kredi, ke dum tiuj sektoj vivos, la judgermana lingvo plu estos parolata en la mondo, kvankam neniam kiel la granda kultura kaj literatura lingvo, kia ĝi estis en la tempo, kiam ĝi estis la ĉefa lingvo de la juda klerularo.

L. L. Zamenhof bone scipovis la judgermanan lingvon, kiun li uzis infanaĝe, tre verŝajne parolante kun sia patrino. Li publikigis gramatikon de Jido (ISBN 951-9005-48-X).

Jidiŝujo |

Jidiŝujo aŭ Jidlando — en la angla Jiddishland signas la regionojn en kiuj estis parolata la jida — aŭ judgermana — lingvo. En tio la nocio estas komparebla al nia Esperantujo.

La judgermana lingvo estis parolata en Germanio - de kie ĝi devenas -, krome ĉefe en Ĉeĥio, Pollando, la baltaj landoj Estonio, Latvio kaj Litovio, en Ukrainio, Belarusio kaj Rusio, de la tie loĝantaj judoj. Ĝi estis, ĝis la dua mondmilito kaj la ekstermado de la judoj fare de la germanaj nazioj kaj ties surlokaj helpantoj, la ĉefa lingvo de la judoj mondvaste.

La judgermana lingvo kiel ŝtata |

Dum la jaroj 1920-aj Jido estis unu el oficialaj lingvoj de Belorusa Soveta Socialisma Respubliko. Iam eĉ slogano "Proletarioj de ĉiuj landoj, unuiĝu!" estis surskribita sur blazono de ĉi tia ŝtato judgermane, same kiel beloruse, pole, ruse — aliaj oficialaj lingvoj de ĉi tia ŝtato.

Blazono de Belorusa SSR (varianto de la jaroj 1926-1937) kun slogano surskribita en kvar lingvoj: belorusa, pola, rusa kaj judgermana

Same ĝi estis ŝtata en Ukraina Popola Respubliko en la jaro 1917.

Famaj aŭtoroj verkintaj judgermane |

• 
  Isaac Bashevis Singer, Nobel-premiito pri literaturo.


• Ŝolom Alejĥem


• I. L. Perec


• Mendele Mojĥer Sforim

Pri la esperantaj nomoj |

Estas hezito pri la esperanta nomo de la lingvo.

Formale la nomo judgermana lingvo estas tre bona: ĝi klare priskribas sian signifon kaj estas ĝuste formita laŭ la reguloj de la esperanta gramatiko. Tamen ial ĝi estas malpli ofte uzata de la koncernuloj, kiuj preferas diri Jido aŭ la jida lingvo.

La termino jida lingvo estas iom pli ofte uzata, kvankam logike ĝi estas difekta. Ĝi estas formita laŭ la supraĵa analogio kun la franca lingvo, la rusa lingvo ktp; tamen tiuj lastaj implicas la interpreton la lingvo de la francoj, la lingvo de la rusoj ktp; la lingva nomepiteto estas rilatiga adjektivo, derivita de sunstantiva radiko. La analogio do postulas, ke la jida lingvo estu la lingvo de la jidoj. Kio do estu tiuj jidoj ?

Judgermane jid estas judo ĝenerale, ne speciale aŝkenazo; ekz-e tia estas la persiano Mordeĥajo:

iz geven a jid in der hojptŝtot ŝuŝan mit’n nomen mordĥaj
En la kastelurbo Ŝuŝan estis judo, kies nomo estis Mordeĥaj
(El «Ester» 2:5 en la judgermana)

Estus do iom konfuze atribui al jido la signifon aŝkenazo; kaj fakte ula uzo de jido en Esperanto ne ekzistas. Tial la adjektivo jida en «jida lingvo» estas difinebla nur per «rilata al la jida lingvo», kio formas mislogikan cirklon.

Tial iuj (interalie, la PIV-oj) uzas la substantivan lingvonomon Jido, samkiel oni uzas la nomojn Sanskrito, Slavono, Volapuko, Esperanto. Tio estas senriproĉa logike, sed restas la malkohero inter la ula signifo de la fonta lingvo kaj ĝia nomo esperanta. Pli kohera (kaj pli internacia) estus la sporade reinventata nomo Jidiŝo.

Tamen la vortoj jida, Jido, Jidiŝo ĉiuj egale prezentas fontetikan malfacilaĵon en sia unua silabo. La sonkombino /ji/ implicas frotan prononcon de /j/; tio estas ofta prononco en Esperanto, sed egale (aŭ eĉ pli) konvena realigo de /j/ estas la duonvokalo [ĭ]; kaj la kombino [ĭido], [ĭida] estas malpli facila kaj klara; ĝi ĝene konfuzeblas kun la lingvonomo Ido (kaj ties adjektiva derivaĵo ida), sufiĉe aktuala por la esperantistoj.

Ĵurnalismaj komparoj inter la jida kaj Esperanto |

Ofte ĵurnalistoj aparte akcentas la komunajn kulturajn radikojn de la jida kaj Esperanto en la juda kulturo de orienta kaj centra Eŭropo.^[3]. Foje Esperanto eĉ nomiĝis la "tutmonda jida".^[4]

Aliaj projektoj |

Eksteraj ligiloj |

• 
  Di Velt fun Yidish aŭdaj historioj en la judgermana lingvo.


• Judgermanaj radio-elsendoj el Aŭstralio.

Vidu ankaŭ |

• Lingvistiko


• Listo de lingvoj


• Lingva familio


• Judhispana lingvo

Notoj |

1. 
   ↑ Jida aboco
   


2. 
   ↑ La sono ne ekzistas en la rusa.
   


3. 
   ↑ ekzemple en la anglalingva artikolo "The Secret Jewish History of Esperanto" (la sekreta juda historio de Esperanto) de Steven G. Kellman el aŭgusto 2016 en la ĵurnalo Forward
   


4. 
   ↑ ekzemple en la anglalingva artikolo "Esperanto, the worldwide yiddish (Esperanto, la tutmonda jida) de Gary Shapiro el decembro 2010 el la sama ĵurnalo Forward